Batı kapitalizmi Osmanlı ülkesine sızmayı nasıl başardı?
Üç aşamadan geçerek: Önce ticaret sermayesi ile, ardından finans sermayesi ile, en sonra da sanayi sermayesi ile... 1838 Ticaret Antlaşması; bir yandan Osmanlı Devleti ni dünya ekonomisine açarken, bir yandan da Avrupa ticaret sermayesinin ekonomide egemen olmasının hukuksal temelini oluşturdu. Serbest ticaretin ardından, dış borçlanma süreci başladı. Bir yanda serbest ticaret, bir yanda borçlanma; ülke sömürüldü, zayıfladı, yabancı egemenliğine geçti ve çöktü.
Dış borçlanma, Avrupa hükümetlerinin şeytanca kullandığı diplomatik bir silahdı. Batı; borçlanmayı, sağladığı faiz gelirinin dışında sözde "reformlar" dayatarak, İmparatorluğun yapısını, kendi planlarına uygun yönde biçimlendirdi. .Devlet, her borçlandığında Avrupalı emperyalistlere yeni imtiyazlar verdi; sonra daha fazla borçlandı. Verilen her ödün Batı sermayesinin ülkeye daha çok sızması ve yerleşmesi sonucunu doğurdu (Bugün, Ecevit Hükümeti de Şubat krizinin ardından tuzu kuru Batı ya 10 milyar doların üzerinde yeni borç yaptı, sözde bu parayla krizden çıkılacaktı; şimdi 10 milyar dolar daha borçlanıyor, hem de Türk ulusunun sırtından ne ödünler vererek).
Türkiye Cumhuriyeti özellikle, son 20 yılda -Turgut Özal felaketinden beri- aynı tuzaklara sürüklendi. Bu sürükleniş son iki yılda daha da hızlandı. Öyle ki, bugün, Atatürk Türkiyesi nin hemen bütün kazanımlarını yitirerek, 1910 lu yıllara gerisin geriye dönmüş gibiyiz.
Avrupalılar; kendi çıkarlarının gerektirdiği değişiklikleri, eşdeyimle ödünleri hep -kulağa hoş gelen- "reform" sözcüğü ardına saklanarak elde ettiler (Taktikleri bugün de aynı: IMF nin yapısal uyum reformları; ABD nin, Kemal Derviş aracılığıyla 15 yasa dayatması gibi...). Avrupa hükümetlerinin yaptığı, gerçekte bir hileydi, ikiyüzlülüktü: Çünkü reformları "Osmanlılar güçlensin, gelişsin" diye istemiyorlardı. "Osmanlı Devleti öyle bir yapı kazansın ki onu maksimum ölçüde ve sürekli olarak, en elverişli koşullarda sömürelim" diye istiyorlardı.
Osmanlı yönetimi ilk dış borçlanmasını İngiltere Büyükelçisi Lord Stratford Canning in baskısıyla 1854 de yaptı. İkincisini ise hemen ertesi yıl...
Emperyalist güçlerin büyük emeli şuydu: Osmanlı maliyesi üzerinde söz sahibi olmak! (Günümüzde de Türk maliyesi üzerinde söz sahibi olmayı başardılar).
Savaş borçlanmalarının hemen ardından, İngiliz Büyükelçisi Canning; 1856 Islahat Fermanı ile, Sultan Abdülmecit e bir dizi reformu kabul ettirmeyi başardı. Bu "reformlar" İngiliz emperyalizminin çok işine geliyordu. Çünkü İngiliz endüstrisi kabına sığmıyordu. Yeni pazarlar, yeni hammadde bölgeleri gerekliydi ona... Bunu da ancak dünyanın -Çin, Hindistan gibi- diğer zayıf ülkelerinden sağlayacağı yararlarla gerçekleştirecekti. Osmanlı Devleti de bunlardan biriydi. Batı nın sermayesi bu "zengin ve işlenmemiş" ülkeye de girebilir, ona sahip olabilirdi (Bugünkü Batı da aynı : Yine aynı kabına sığmama olgusu..., yine yeni pazar ve kâr arayışları..., yine "işlenmemiş" bir ülke...) İşte Canning in reform taleplerinden bazıları (Bunlara şimdi "yapısal uyum reformları" deniyor) :
Devlet; iyi örgütlenmiş, tüm tebaasına adil davranan, modern bir devlet haline gelecektir. Bayındırlık hizmetlerine önem verilecektir. Müslüman olmayan tebaaya tam eşitlik sağlanacaktır. Yabancılara banka kurma, yol yapma ve toprak edinme hakkı tanınacaktır (Batı, Bugünkü Türkiye dende aşağı yukarı aynı şeyleri istiyor). Osmanlı Devleti ne "reform" örtüsü altında kabul ettirilen bu değişiklikler, İngiltere açısından neden birer yaşamsal ödün ve kazançtı? Şu nedenlerden dolayı:
(i) İngilizlerin "tebaa"dan kastettikleri, azınlıklardı. Çünkü bunlar ilerde, Batı emperyalizminin, yurt içindeki en güvenilir işbirlikçileri olacaktı.
(ii) "Bayındırlık hizmetleri"nin geliştirilmesi ise, Osmanlı ülkesinin İngiliz sanayii için bir pazar ve hammadde kaynağı olmasını kolaylaştıracaktı.
(iii) "Yabancılara tanınacak haklar," Avrupalıların doğrudan yatırımlar yapmasını ve ekonomik faaliyetlerde bulunmasını sağlayacaktı.
(iv) "İyi örgütlenmiş bir devlet," ülkede istikrar sağlayacak, borç geri ödemelerini güvenceye alacak, Batı sermayesinin koruyuculuğunu yapacaktı (Aynı koşulları epeydir günümüz Türkiyesinde de oluşturuyorlar).
İlk borçlanmadan kısa bir süre sonra, 1856 da İngiliz sermayesi ile, Osmanlı Bankası kuruldu. Banka İngilizlerin denetimi altındaydı. Ardından, Avusturyalı, İngiliz ve Fransız danışmanlar gönderildi. Zamanla "Maliye Yüksek Konseyi" diye bir kurul oluşturuldu. Osmanlı Devleti nin yaptığı reformların baş denetçisi bu kurul oldu.
Tilki Canning in "büyük zaferi" sayılan reform programı, 1856 Hatt-ı Hümayun fermanıyla yasallaştı. Programın "Devletin modernleştirilmesi" hedefi, olumlu sayılabilirdi. Ancak şunlar; Avrupa kapitalizmi bakımından büyük kazanç iken, Osmanlı açısından son derecede tehlikeli ödünlerdi: (i) Yabancılara, toprak edinme hakkı vaad ediliyordu. (ii) Program, Avrupa hükümetlerine, daha sonraki talepleri için hukukî dayanak sağlıyordu. Gerçekte "devletin modernleştirilmesi" hedefi de, Osmanlı ülkesini rahat sömürme planlarının bir parçasıydı.
Osmanlı Devleti; 1860 lı yıllara varıldığında, artık borçlarını ödeyemez bir duruma gelmişti. Avrupalılar ürktü : Ya verdikleri paraları, tatlı faizleriyle birlikte geri alamazlarsa? Uykularını kaçıran böyle bir felaketi önlemek için, türlü politikalar geliştirmeye başladılar. (Bugünkü Türkiye de borçlarını ödeyememe durumuna düşmüş... Batılı zenginler kaygılı... Ya Türkiye borçlarını ödeyemezse? Öyleyse gelsin K. Derviş in "ulusal" programı; gelsin IMF-Dünya Bankası nın yapısal uyum reformları; gelsin, Başbakanımıza Dablyu Buş tan özel mektuplar...)
1860 sonbaharında, Osmanlı Hükümeti nin ivedi ödemesi gereken dış borç miktarı 900 000 Osmanlı lirasıydı. Başlıca alacaklılar -her zaman olduğu gibi- İngiliz ve Fransız "tefeci"lerdi. Osmanlı Hükümeti yeniden borçlanma talebinde bulundu. Avrupalı bu, fırsatı kaçırır mı? Değişmez oyunu yine sahneye koyar : İmparatorluk, kendisine gönderilecek resmî bir misyonu kabul etmeliydi. Eskisinden daha fazla reformlar yapmalıydı (Şu rastlantıya bakın : "Misyonlar"ın fink attığı 2001 Türkiyesi de "eskisinden daha fazla reformlar" yapmakta. Hattâ sayın "seçilmişler"imiz, ABD li "atanmışlar"ın buyruğuyla 15 günde 15 yasa çıkarma mucizesine bile soyundular).
1862 yılında Avrupa finans sermayesinin başlıca sorunlarından biri şuydu: Osmanlı Devleti nin, borçlarını düzenli olarak ödemesi nasıl sağlanabilir? Başka bir deyişle ölmeye yatan "altın yumurtlayan tavuk," nasıl ayağa kaldırılabilirdi? Sorunun yanıtı İngiltere Parlamentosu na sunulan bir "önlem paketi"nde verildi. " Türkiye nin Mali Durumu Üzerine Rapor " adlı bu paket; İngiliz Ticaret Heyeti nden Mr. Foster ve Lord Hobart tarafından hazırlanmıştı. Dış İşleri Bakanı Lord Russell, Hobart-Foster misyonu ile raporu hemen Babıâli ye gönderdi.
Raporda istenenler, hiç de yabancımız değil: Mâli ve idari reformlar !
Bütün bu reform taleplerinin tek bir hedefi vardı. Bu hedef, Batı nın "gizli planı"nın uygulanması açısından yaşamsal bir ayrıcalıktı: Osmanlı mali ve idari kurumları üzerinde İngiltere nin söz sahibi olması! Devlet in kısa erimde "dış borçlarını ödeyebilmesi" bu reformların gerçekleştirilmesine bağlıydı. Reformlar, uzun erimde "büyüme"yi de sağlayacaktı. (Kemal Derviş de ABD den gelir gelmez "önce güven ve istikrar, sonra büyüme" dememiş miydi?)
Rapora uyulması şu bakımdan önemliydi: Avrupa özel sermaye piyasalarından kredi sağlanabilmesi için en önemli koşul, yatırımcıların borçlanan devlete güven duymasıydı. Bu güven de büyük ölçüde Osmanlı Devleti hakkında, yapılan resmî değerlendirme sonuçlarına bağlıydı. Babıâli; rapordaki önerileri, ancak "Avrupa sermaye piyasalarından yeniden borç alamama riskine girerek gözardı edebilirdi." Tıpkı bugün Türkiye nin içinde bulunduğu çıkmaz gibi!... İngiltere bu tür müdahalelerle, Osmanlı yı, kendisine büyük çıkarlar sağlayacak yeni alanlara çekmeye çalışıyordu. İşte İngiltere nin gizli niyetlerine birkaç örnek:
a) Hobart-Foster raporuna göre Osmanlı Devleti nde vergilendirme düzeni kötüydü. Vergi yapısında değişiklikler yapılmalı, örneğin tarım üreticilerinin vergi yükü azaltılmalıydı. Tarımsal üretimin önündeki engeller kaldırılmalı, kâr oranı yükseltilmeli, tarımsal verim artırılmalıydı. Buradaki saklı amaç şu: Osmanlı Devleti, tarımsal üretime daha fazla ağırlık vermeli. Daha fazla tarımsal üretim yoluyla, İngiliz sanayiine bol ve ucuz hammadde sağlamalı.
b) Rapor devam ediyor: Devletin ekonomideki rolü aşırı. Uzun erimde (vadede) gelirlerdeki artış, devlete ait mülklerin (emlak, maden, orman, arazinin,...) satışından sağlanmalı. Eğer satışları kabul edilmezse, bireylere uzun sürelerle kiralanmalı. İşte Rapor dan birkaç cümle: "Mülklerin büyük bölümü satılabilir. Özellikle,... yabancılara mülk edinme hakkı verilirse, devlet bundan büyük yarar sağlar. Kiraların süresi uzun olursa, piyasa değerleri artar; kiracılar, mülkün bakımı için daha çok özen gösterirler." (Dikkat: Türk milletinin en büyük talihsizliği olan bu hükümet eliyle, Devlet arazileri bugün de satışa çıkarılmış bulunuyor.)
Rapor da "yapısal reformlar" da isteniyor : "Ekonominin kapılarını serbest rekabete ardına kadar açın. Bırakın, arz ve talep serbestçe oluşsun. Tüm devlet tekellerine son verin. Devlet işletmelerini yerli ve yabancı sermayeye satın. Lonca sistemini tasfiye edin." (Sanki Carlo Cottarelli –ya da Juha Kahkonen- konuşuyor! IMF ve Dünya Bankası programları ile, özellikle K. Derviş in "ulusal programı" ile ne şaşırtıcı benzerlikler!)
c) Reformlar yoluyla sağlanacak tasarruflar, ivedi olarak öteki harcama alanlarına, savunma, güvenlik, yargı ve ulaştırma hizmetlerine kaydırılmalıdır. Bu alanlardan ilk üçü, "devletin rolüne ilişkin klasik görüşle tam bir uyum içinde." Yani, devlet ülkede yabancı girişimcilerin serbestçe faaliyette bulunmasını sağlayacak. Harcama kalemlerinden sonuncusu, yani yol yapım harcamaları; İngiliz çıkarları ile yakından ilgili. Yapılacak yeni yollar İngiltere ile ticareti artıracak ve kolaylaştıracaktı. Bundan böyle, İngiliz sanayii, çok daha çabuk, güvenli ve ucuz bir şekilde hammadde sağlayacağı gibi, aynı şekilde, ürettiği malları Osmanlı pazarlarına ihraç edebilecekti
