1862 borçlanmasının sonucu; İngiliz sermayesi denetimindeki Osmanlı Bankası nın, Fransız sermayesinin de katılmasıyla, "Bank-ı Osmani-i Şahane" olma imtiyazını elde etmesiydi. Banka; İmparatorluğun mali organı konumundaydı ve kâğıt para basma tekelini elde etmişti. Bütün vergilerden muaftı. Lord Hobart, Banka nın genel direktörü oldu. Bütün bu gelişmeler İmparatorluğun para politikasının, Avrupa denetimine geçmesi anlamına geliyordu.
Osmanlı Hükümeti nin 1869/70 bütçesinde 3 milyon Osmanlı lirası açık, 5 milyon lira da dalgalı borç görünüyordu. Bu durumla birlikte vadesi gelen dış borçlar ve Girit İsyanı nın gerektirdiği harcamalar da, Osmanlı maliyesini yeniden borçlanmaya zorluyordu. Sonunda, Kasım 1869 da Paris te bulunan bir mali kurumla borç anlaşması imzalandı. Bunda, "yabancılara gayrimenkul mülkiyet hakkı (toprak sahibi olma hakkı)tanıyan yasanın 1867 de çıkarılmış olması"nın etkisi oldu.
Mali bunalım Ekim 1875 de doruğa çıkınca, Sadrazam Mahmut Nedim Paşa moratoryum ilan etti. Faiz ve anapara taksitleri, beş yıl süreyle yarıya indirildi. 1876 da ise tüm ödemeler durduruldu. Devlet tam anlamıyla iflas durumuna düşmüştü. Bunun üzerine Avrupa da tepkiler başladı. İngiltere Avam Kamarası ndan M.H. Hammond Osmanlı Devleti ne bir rapor sundu. Raporda borçların tasfiyesi için, uluslararası bir komisyon öneriliyordu. Hükümet bu öneriyi reddetti.
Ve savaş...1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı... Devlet in borç yükü dayanılmaz boyutlarda... Üstelik Rusya ya ağır bir savaş tazminatı ödenecek. Devletin pazarlık gücü kalmamış. Mali durum tam bir keşmekeş içinde. İmparatorluk yine Avrupa finans piyasalarına başvurmak zorunda. Sonuç : Gelsin siyasal ödünler... İngiltere Ayastefanos Antlaşması nın koşullarını hafifletmeyi taahhüt ediyor ama, karşılığında Kıbrıs adasını istiyor. Savaşın ardından toplanan Berlin Kongresi nde şu kararlar alınıyor: Osmanlı tahvillerini elinde bulunduranların şikâyetlerini incelemekle görevli bir mali komisyon kurulmalıdır. Ekim 1879... İngiliz donanması İstanbul önlerinde... Amaçları Osmanlı devletine reformlara devam etmesi için gözdağı vermek!... İngiltere Dış İşleri Bakanı Lord Derby kendinden emin, şöyle konuşabiliyor: "Osmanlı İmparatorluğu nu o denli yakından denetliyoruz ki, bu devletin, toprakları üzerindeki egemenliği pratik olarak sıfıra inmiştir."
Devlet hazinesi 1880 yılına son derecede kötü bir durumda girdi. Avrupa "altın yumurtlayan tavuk"un yine ölüme yattığını, korkuyla izliyordu. Oysa, sömürü devam etmeli, emperyalist plan işlemeliydi. Bunun için de Osmanlı biraz okşanmalı, isteklerine kulak verilmeliydi : Borçlar konsolide edilebilir, taksitler azaltılabilirdi. Ama -"Bezirgân Avrupa" deyip duruyoruz ya- Avrupa hiç verdiği ödünü geçiştirir mi? Bu özverinin fazladan bir karşılığı olmalıydı. Hem de ne karşılık!... Bedel, yıllardır gerçekleşmesini bekledikleri hedefti: Osmanlı Devleti nin mali bağımsızlığı !... Devlet gelirlerinin denetimi kendi temsilcilerine bırakılacaktı.
Emperyalizm, "Büyük Hedef"ine, sonunda ulaşmıştı. Peki nasıl? Osmanlı nın akılsızca yaptığı dış borçlar sayesinde! Bu fırsatı Bezirgân Avrupa ya kimler vermişti? Dünya gerçeklerinden habersiz, hamiyetsiz Osmanlı yöneticileri... Felaketin asıl sorumlusu onlardı. (Ya bugünkü Türkiye ne halde, ya bugünkü yöneticiler ne yapıyor?)
1880 sonlarında başlayan görüşmeler; Eylül 1881 de Osmanlı Hükümeti temsilcilerinin, Avrupalı alacaklılarla masaya oturmaları sonucunu verdi. 20 Aralık 1881 de Muharrem Kararnamesi imzalandı. Zengin Avrupa, sonunda, müflis Osmanlı yı ekonomik vesayeti altına almayı başarmıştı: Kararname nin 15. maddesi gereğince Düyun-u Umumiye İdaresi kuruldu. Bu kurumla birlikte Avrupa artık yeni bir adım daha attı: Doğrudan yatırımlara başladı.
XIX. yüzyıl biterken uluslararası finans kapital, Osmanlı maliyesine ve İmparatorluğun önemli üretim kesimlerine Düyun-u Umumiye İdaresi yoluyla el koymuş bulunuyordu. Bu nedenle resmen "bağımsız" olmasına karşın, Osmanlı Devleti nin hareket alanı ve karar yeteneği önemli ölçüde sınırlanmıştı. Düyunu Umumiye, Avrupalıların denetiminde, yarı resmî bir kuruluştu. Görevi, Osmanlı Devleti nce kendisine devredilen gelir kaynaklarından, İmparatorluğun dış borç anapara ve faizlerinin geri ödenmesini sağlayacak fonlar yaratmaktı. 5000 kişilik bir personelle, kısa sürede Osmanlı maliyesini denetimine aldı. Düyunu Umumiye tam anlamıyla bir "kurtlar sofrası"ydı: Osmanlı Devleti nin yaşamasında ve bu ülkeye yatırılmış fonların güvenceye alınmasında uzlaşmış rakip güçlerin, ortak çıkarlarına hizmet ediyordu. Başka bir deyişle, "Osmanlı İmparatorluğu na Avrupa ticaret ve finans sermayesinin, ardından sanayi sermayesinin (dolaysız yatırımların) akması için" gerekli kanalları sağlıyordu. 1854-1881 arasında sayısı ancak 19 u bulan yabancı şirket sayısı, 1882-1914 arasında 130 a tırmandı. Bu son dönemde kurulan yabancı şirketlerin ilgi çekici bir özelliği, Avrupalıların gayrimüslim Osmanlılarla kurdukları ortak girişimler olmasıydı. Düyun-u Umumiye işlevini büyük bir başarıyla yerine getirdi. 1882-1914 arasında, Avrupa ya borç faizi olarak -yoksul Osmanlı halklarının kesesinden- 124 milyon sterlin ödedi.
Demek ki emperyalistler bir ülkeyi -serbest ticarete açtıktan sonra- önce borçlandırıyorlar. Sonra, maliyesini ele geçiriyorlar. Ardından da o ülkeye doğrudan yabancı sermaye yoluyla girerek, sömürüyü daha da artırıyorlar. (Aynı mekanizma bugün de kullanılıyor: Türkiye önce Gümrük Birliği ile serbest ticarete açıldı. Ardından borçlandırıldı. Stand –by anlaşmaları ile maliyesi ele geçirildi. Ekonomik krizlerle de doğrudan yabancı sermayenin yolu açıldı.)
"Büyük Plan"ın arkası çorap söküğü gibi geldi: Atatürk tam bağımsızlığı "siyaset, maliye, iktisat, adalet, askerlik, kültür gibi her alanda... tam özgürlük" olarak tanımlar. Batı emperyalizmi, Osmanlı Devleti ne karşı 100 yıl süreyle sürdürdüğü saldırıda bütün bu bağımsızlık ögelerini sırasıyla yok eder. Sıra siyasal bağımsızlığa gelmiştir.
1918 Sonbaharı... Birinci Dünya Savaşı nın sonu... Emperyalizm, Osmanlı Devleti nin paylaşılmasını gizli anlaşmalara bağlamış. İngiltere "Türkiye yi mahvedinceye değin" savaşı sürdürmeye kararlı. ABD ye göre "Türkiye haritadan silinmeli." Yönetimi yabancı generallere bırakılan Osmanlı orduları teslim olmuş (Orduların başına Almanların getirilmesi, askerî bağımsızlığın da kalmadığı anlamına geliyordu).
29 Ekim 1918 Mondros Mütarekesi... Osmanlı Devleti kendisini kayıtsız ve koşulsuz düşmana teslim ediyor. 13 Kasım... İstanbul müttefik kuvvetlerin işgali altında. 10 Ağustos 1920 Sevres Antlaşması... Düyun-u Umumiye nin yanısıra Osmanlı Devleti üzerinde bu kez de bir "Uluslararası Mali Denetim Komisyonu" kuruluyor.
Bu son ödünle, "Devleti Aliye", egemenlik hakkını, bir devlet olarak var olma hakkını da yitirmiş oluyor.
Osmanlı Devleti nin önce yavaş yavaş sonra hızla yuvarlandığı felaketin en etkili anlatımını, Büyük Aydınlanmacı nın, Atatürk ün sözlerinde buluruz:
-"Büyük devletler şimdiye kadar bize şu veya bu sorunlarda gösterişli yardımlarda bulunuyor görünüyorlar; oysa, ekonomik tutsaklıklarla bizi felce uğratıyorlardı. Öteden beri, bize bazı şeyleri vermiş gibi, bizim bazı haklarımızı tanımış gibi bir durum alırlar; gerçekte ise ekonomide elimizi kolumuzu bağlarlardı."
- " Tanzimat ın açtığı serbest ticaret dönemi, Avrupa rekabetine karşı kendini savunamayan ekonomimizi bir de ekonomik kapitülasyon zincirleri ile bağladı. Örgütlenme ve bireysel değer bakımlarından bizden çok güçlü olanlar; ülkemizde, bir de fazla olarak ayrıcalıklı konumda bulunuyorlardı... Bütün ekonomik sektörlerimizin, bu sayede mutlak egemeni olmuşlardı... Bize karşı yapılan rekabet ... gerçekten çok kahredici idi..."
- "Devlet, bağımsızlığını çoktan yitirmişti. Osmanlı ülkesi yabancıların serbest bir sömürgesinden başka bir şey değildi ve Osmanlı içindeki Türk ulusu da bütünüyle tutsak bir duruma gelmişti."
Bu sözler, şimşek çakmaları gibi, Türkiye göklerini de kaplıyor. Sanki bugünkü Türkiye yi de anlatıyor.
Ey Türkiye ye yönetenler! Osmanlı atalarınızın düştüğü tuzaklara şimdi de siz düşüyorsunuz. Onlar bir ölçüde mazur görülebilir; çünkü onlar "İngiliz siyaseti" ile, ince ince düşünülmüş o entrikalarla ilk kez karşılaşmışlardı. Atatürk gibi bir uyarıcıları da yoktu.
Peki ya siz?
Kaynak: Cihan Dura, Sömürgeleşen Türkiye, İleri Yayınları, İst., 2004.
